فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک

---

برآورد حداکثر بارش محتمل، از جمله تحقیقاتی است که در طراحی سازه‌های بزرگ آبی، به‌‌خصوص سدها، مورد توجه هیدرولوژیست‌هاست. در این پژوهش، به منظور برآورد حداکثر بارش محتمل در سطح حوضه آجی‌چای، از روش سینوپتیکی استفاده شده است. بدین منظور داده‌های هواشناسی مربوط به 40‌ ایستگاه سینوپتیک، کلیماتولوژی و باران‌سنجی مربوط به سازمان هواشناسی و شرکت تماب در یک دوره 30 ساله اخذ گردیده، پس از تکمیل و بازسازی مورد استفاده قرار گرفته است. هم‌چنین داده‌های تراز‌های فشار 850 و500 هکتوپاسکال از سایت مرکز ملی پیش بینی محیطی و مرکز ملی مطالعات جوی سازمان هواشناسی آمریکا اخذ گردیده و نقشه‌های سینوپتیکی مربوطه با استفاده از نرم‌افزار Grads تولید و مورد تحلیل قرار گرفتند. در این تحقیق، از فشار و دمای سطح 500 هکتوپاسکال به عنوان نماینده تراز میانی جو و از رطوبت و باد سطح 850 هکتوپاسکال برای تحلیل تغذیه رطوبت سیستم استفاده شده است. هم‌چنین نقشه‌های همباران برای توفان‌های منتخب با استفاده از GIS ترسیم و منحنی‌های عمق ـ مساحت ـ مدت هر یک از توفان‌ها تعیین شدند. در نهایت، مقدار حداکثر بارش محتمل در تداوم‌های 24، 48 و 72 ساعته مربوط به توفان‌های منتخب برآورد گردید، به‌گونه‌ای که پی‌ام‌پی 24 ساعته برای حوضه آجی‌چای در دوره‌های بازگشت 50 و 100 ساله به ترتیب 1/68 و 1/75 میلی‌مت ر، پی‌ام‌پی 48 ساعته در دوره‌های 50 و 100 ساله به ترتیب 5/84 و 9/103 میلی‌متر و پی‌ام‌پی 72 ساعته در این دو دوره به ترتیب 9/103 و 7/128 میلی‌متر تخمین زده شد.

---

غرب ایران هرساله به‌طور مکرر تحت تأثیر پدیده گرد و غبار قرار می‌گیرد. این پدیده در سال‌های اخیر جنبه‌های مختلفی از زندگی مردم را در این منطقه متأثر ساخته است. هدف این تحقیق شناسایی منشأ گرد و غبارهای وارد شده به نیمه غربی ایران و ردیابی مسیر حرکت آن‌ها می‌باشد. روش تحقیق ترکیبی از بررسی‌های مدلی و سنجش از دوری می‌باشد. داده‌های مورد استفاده دوره زمانی 30 ساله از 1979-2008 را پوشش می‌دهد و شامل: داده‌های ساعتی گرد و غبار ایستگاه‌های سینوپتیک (8 نوبت در شبانه روز)، دمای درخشایی طول موج‌های 11 و 12 میکرومتر برای بارزسازی گرد و غبار در تصاویر MODIS، و داده‌های GDAS (امانه یکپارچه‌سازی داده‌های جهانی)، برای ردیابی مسیر ذرات در محیط مدل HYSPLIT می‌باشند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که ایستگاه‌های دزفول و بوشهر به‌عنوان دو مرکز بحرانی گرد و غبار در نیمه غربی ایران هستند. فصل بهار بیش‌ترین رخداد گرد و غبار را دارد. ماه‌های ژوئیه، مه و ژوئن بیش‌ترین و ماه دسامبر کم‌ترین رخداد را دارند. در طول شبانه روز نیز بیش‌ترین رخداد گرد و غبار بین ساعت‌های 9 صبح تا 6 بعدازظهر ثبت شده است. منطقه مرزی بین سوریه و عراق، غرب و جنوب غرب عراق به ترتیب دو کانون اصلی گرد و غبار برای منطقه مورد مطالعه هستند. هم‌چنین در موارد محدودی منطقه‌ی شرق و شمال شرق عربستان نیز یکی دیگر از کانون‌های گردوغبار شناسایی شد. نتایج حاصل از ردیابی نشان می‌دهد که دو مسیر اصلی برای انتقال گرد و غبار به منطقه مورد مطالعه قابل تشخیص است، 1- مسیر شمال غربی – جنوب شرقی 2- مسیر غربی- شرقی و در موارد محدودی مسیر شمالی – جنوبی است. بر اساس نتایج به دست آمده از پردازش تصاویر و خروجی‌های مدل منطقه‌ی مرزی بین سوریه و عراق و مسیر شمال غرب – جنوب شرق به ترتیب منشأ و مسیر اصلی ورود گرد و غبار برای نیمه غربی ایران محسوب می‌شوند.

---

در مدیریت جامع منابع آب در سطح حوضه، یکپارچه دیدن سیستم و در نظر گرفتن اندرکنش میان اجزای مختلف آن ضروری است. روش پویایی سیستم، یک ابزار مدیریتی براساس این نگرش است که علاوه بر تشریح سیستم‌های پیچیده‌ی منابع آب براساس واقعیت، امکان دخالت کاربر در توسعه مدل را نیز فراهم می‌آورد. تحقیق حاضر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و با تاکید بر روند افت تراز آب دریاچه ارومیه انجام گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شد تا رفتار تراز آب دریاچه تحت تاثیر طرح‌های سازه‌ای در حوضه بررسی شود. بدین‌منظور مدل مفهومی سیستم منابع آب حوضه با در نظر گرفتن متغیرهای مؤثر بر معادله بیلان آبی سدها جهت برآورد مقادیر سرریز از سدها و جریان زیست‌محیطی ورودی به دریاچه در محیط مدل Vensim شبیه‌سازی شد. پس از اعتبارسنجی مدل، با طراحی دو سناریو، اثر هر یک از طرح‌های سازه‌ای و هم‌چنین الگوی نیاز آبی تامین شده از هفت زیرحوضه‌ی اصلی بررسی شد. نتایج نشان داد که طرح‌های سازه‌ای در سطح حوضه 42 درصد از جریان ورودی به دریاچه را کاهش داده‌اند که از این میزان حدود 26 % مربوط به بهره‌برداری از هفت سد اصلی است و 16 % در ارتباط با توسعه کشاورزی و افزایش بهره‌برداری از نیاز آبی در حوضه بوده است.